| TONYUKUK ANITI
TONYUKUK anıtı dört cepheli iki dikilitaş halindedir... Yazılar, diğer taşlara göre daha silik durumdadır.
TONYUKUK, BİLGE KAĞAN'ın babası İLTERİŞ KAĞAN'ın amcası KAPGAN KAĞAN'ın, ve BİLGE KAĞAN'ın baş bilicisi yani başveziri idi. Büyük bir devlet adamı ve kumandan idi. Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir, yazılardaki metin ona aittir, kendi ağzından konuşmaktadır.
Taşlarda TÜRKLER'in Çin esaretinden nasıl kurtulduğu, kurtuluş savaşının nasıl yapıldığı, ve TONYUKUK'un neler yaptığı anlatılır.
Birinci yazıt, 243 cm; ikinci yazıt ise, 217 cm yüksekliğindedir. Birinci yazıtta 35, ikinci yazıtta 27 satır GÖK-TÜRK harfli TÜRKÇE metin bulunmaktadır.
Bu abidenin yazıları KÜL TİGİN ve BİLGE KAĞAN ANITLARI'ndaki kadar düzgün değildir. Bu abidede de yazı gene YUKARIDAN AŞAĞIYA yazılmıştır. Fakat nedense diğer iki abidenin aksine, satırlar SOLDAN SAĞA doğru istif edilmiştir. Tezyinatı da diğer kitabedeki kadar sanatkârâne değildir.
Birinci Taş
Batı Yüzü
|
Metin
|
Tercüme
|
| 1 Bilge Tonyukuk ben özüm Tabgac iling e kılındım.
TÜRK budun Tabgacka körür erti.
|
[1] Bilge Tonyukuk ben kendim Çin ilinde kılındım.
TÜRK milleti Çin'e tâbi idi.
|
| 2 TÜRK budun kanin bulmayin Tabgacda adrildi, kanlandi.
Kanin kodup Tabgacka yana içikdi. TENGRİ anca timiş erinc:
Kan birtim,
|
[2] TÜRK milleti hanını bulmayıp Çin'den ayrıldı, hanlandı.
Hanını bırakıp Çin'e tekrar teslim oldu. TANRI şöyle
demiştir: Han verdim,
|
| 3 kaningin kodup içikding. İçikdük üçün TENGRİ ölütmiş
erinc. TÜRK budun ölti, alkindi, yok boldi. TÜRK Sir budun
yirinte
|
[3] hanını bırakıp teslim oldun. Teslim olduğun için
TANRI öldürmüştür. TÜRK milleti öldü, mahvoldu, yok oldu.
TÜRK Sir milletinin yerinde
|
| 4 bod kalmadi. İda taşda kalmişi kubranip yiti yüz boldi.
Iki ülügi atlig erti, bir ülügi yadag erti. Yiti yüz kişig
|
[4] boy kalmadı. Ormanda taşta kalmış olanı toplanıp
yedi yüz oldu. İki kısmı atlı idi, bir kısmı yaya idi. Yedi
yüz kişiyi
|
| 5 uduzugma ulugi sad erti. Yag[g]il tidi. Yagmisi ben ertim.
Bilge Tonyukuk Kagan mu kılayın tidim. Sakindim. Toruk
bukali semiz bukali arkada
|
[5] sevk eden büyükleri sad idi. Katıl, dedi. Katılanı ben
idim. Bilge Tonyukuk. Kagan mı kılayım, dedim.
Düşündüm. Zayıf boğa ve semiz boğa arkada
|
| 6 böngser, semiz buka toruk buka tiyin bilmez ermiş tiyin
anca sakindim. Anda kisre TENGRİ bilig birtük üçün özüm
ök kagan kıldım. Bilge Tonyukuk Boyla Baga Tarkan
|
[6] tekme atsa; semiz boğa, zayıf boğa olduğu bilmezmiş
derler diyip, öyle düşündüm. Ondan sonra TANRI bilgi
vermediği için kendim bizzat kagan kıldım. Bilge
Tonyukuk Boyla Baga Tarkan
|
| 7 birle İltiriş Kagan boluyin biriye Tabgacig öngre Kitany ig
yiriya Oguzug öküs ök ölürti. Bilgesi cabisi ben ök ertim.
Cogay kuzin Kara Kumug olurur ertimiz.
|
[7] ile beraber İltiriş Kagan olunca güneyde Çinli,
doğuda Kıtay'ı, kuzeyde Oğuz'u pek çok öldürdü.
Bilicisi, yardımcısı bizzat bendim. Cogay'ın kuzey
yamaçları ile Kara Kumda oturuyorduk.
|
Güney Yüzü
|
Metin
|
Tercüme
|
| 1 Kiyik yiyü tabisgan yiyü olurur ertimiz. Budun boguzi
tok erti. Yagimiz tegre ocuk teg erti, biz isig ertimiz.
Anca olurur erkli Oguzdindin körüg kelti.
|
[1] Geyik yiyerek, tavşan yiyerek oturuyorduk. Milletin
boğazı tok idi. Düşmanımız etrafta ocak gibi idi, biz ateş
idik. Öylece oturur iken Oğuz'dan casus geldi.
|
| 2Körüg sabi antag: Tokuz Oguz budun üze kagan olurti
tir. Tabgacgaru Kuni sengünüg idmiş. Kitanygaru
TongraEsimig idmiş. Sab anca idmiş: Azkinya TÜRK
[budun?]
|
[2] Casusun sözü Şöyle: Dokuz Oğuz milletinin üzerine
kagan oturdu der. Çin'e doğru Ku'yu, generali göndermiş.
Kıtay'a doğru Tongra Esim'i göndermiş, sözü şöyle
göndermiş: Azıcık TÜRK milleti
|
| 3 yoriyur ermiş, kagani alp ermiş aygucisi bilge ermiş,
ol iki kişi bar erser sini Tabgacig ölürteci tir men, öngre
Kitanyig ölürteci tir men, bini Oguzug
|
[3] yürüyormuş; kaganı cesur imiş; müşaviri bilici imiş;
o iki kişi var olursa seni, Çin'i öldürecek derim; doğuda
Kıtay'ı öldürecek derim; beni, Oğuz'u
|
| 4 ölürteci ök tir men, Tabgac biridin yan teg, Kitany
öngdinyan teg, ben yiridinta yan tegeyin, TÜRK Sir budun
yirinte idi yorimazun, usar idi yok kilalim
|
[4] da öldürecek derim; Çin, güney taraftan hücum et; ben
kuzey taraftan hücum edeyim; TÜRK Sir milleti, yerinde hiç
yürümesin; mümkünse hep yok edelim derim.
|
| 5 tir men. Ol sabig esidip tün udisikim kelmedi, küntüz
olursikim kelmedi. Anda ötrü kaganima ötündüm. Anca
ötündüm: Tabgac Oguz Kitany bu üçegü kabis[s]ar
|
[5]O sözü işitip gece uyuyacağım gelmedi, gündüz oturacağım
gelmedi. Ondan sonra kaganıma arz ettim. Şöyle arz ettim:
Çin, Oğuz, Kıtay bu üçü birleşirse
|
| 6 kaltaci biz. Öz içi taşın tutmiş teg biz. Yuyka erkli
tupulgali ucuz ermiş, yincge erklig üzgeli ucuz. Yuyka
kalin bolsar tupulguluk alp ermiş Yincge
|
[6] kala kalacağız. Kendi içi dıştan tutulmuş gibiyiz. Yufka
olanın delinmesi kolay imiş, ince olanı kırmak kolay. Yufka
kalın olsa delinmesi zor imiş. İnce
|
| 7 yogun bolsar üzgülük alp ermiş. Öngre Kitanyda biriye
Tabgacda kuriya kuridinta yiriya Oguzda iki üç bing
sümüz keltecimiz bar mu ne? Anca ötündüm.
|
[7] yoğun olsa kırmak zor imiş. Doğuda Kıtay'dan, güneyde
Çin'den, batıda batılılardan, kuzeyde Oğuz'dan iki üç bin
askerimiz, geleceğimiz var mı acaba? Böyle arz ettim.
|
| 8 Kaganim [ben] özüm Bilge Tonyukuk ötüntük
ötüncümün esidü birti. Könglüngce uduz tidi. Kök Öng
ün yoguru Ötüken yisgaru uduztum. Ingek kölükün
Toglada Oguz kelti.
|
[8] Kaganım benim kendimin Bilge Tonyukukun arz ettiği
maruzatımı işitiverdi. Gönlünce sevk et, dedi. Kök Öngü
çiğneyerek Ötüken Yış'a doğru sevk ettim. İnek, yük
hayvanı ile Toglada
|
| 9 [Süsi üç bing] ermiş. Biz iki bing ertimiz.
Süngüşdümüz. TENGRİ yarlikadi, yanydimiz. Ögüzke tüsdi.
Yanyduk yolta yime ölti kök. Anda ötrü Oguz kopun
kelti.
|
[9] Oğuz geldi. Askeri üç bin imiş. Biz iki bin idik. Savaştık.
TANRI lütfetti, dağıttık. Nehire düştü. Dağıttığımız, yolda yine
öldü hep. Ondan sonra Oğuz tamamiyle geldi.
|
| 10 TÜRK budunug Ötüken yirke ben özüm bilge Tonyukuk
Ötüken yirig konmis tiyin esidip biriyeki budun kuriyaki
yiriyaki öngreki budun kelti.
|
[10] TÜRK milletini Ötüken yerine, ben kendim bilge Tonyukuk
Ötüken yerine konmuş diye işitip güneydeki millet, batıdaki,
kuzeydeki, doğudaki millet geldi.
|
Doğu Yüzü
|
Metin
|
Tercüme
|
| 1 iki bing ertimiz. [Iki] süm[üz b]oldi. TÜRK budun
k8ilinga]li TÜRK kagan olurgali Santung balik[k]a
taluy ögüzke tegmiş yok ermiş. Kaganima ötünüp
sü iltdim.
|
[1] iki bin idik. İki ordumuz oldu. TÜRK milleti kIlInalI, TÜRK
kaganı oturalı Santung şehrine, denize ulaşmış olan yok
imiş. Kaganıma arz edip ordu gönderdim.
|
| 2 Santung balikka taluy ögüzke tegürtim. Üc otuz
balik sidi. Usin bunda itu yurtda yatu kalur erti. Tabgac
kagan yagimiz erti. On Ok kagani yagimiz erti.
|
[2] Santung şehrine, denize ulaştırdım. Yirmi üç şehir zaptetti.
Uykusunu burda terk edip, yurtta yatıp kalırdı. Çin kaganı
düşmanımız idi. On Ok kaganı düşmanımız idi.
|
| 3 Art[uki Kirkiz] küc[lüg kagan yagimiz] boldi. Ol üçc
kagan öglesip Altun Yış üze kabisalim timiş. Anca
ögleşmiş: Öngre TÜRK kagangaru sülelim timiş. Angaru
sülemeser kaçan [n]eng erser ol bizni,
|
[3] Fazla olarak Kırgız'ın kuvvetli kaganı düşmanımız oldu.
O üç kagan akıl akıla verip Altun Yış üstünde buluşalım
demiş. Şöyle akıl akıla vermişler: Doğuda TÜRK kaganına
karşı ordu sevk edelim. Ona karşı ordu sevk etmezsek, ne
zaman bir şey olsa o bizi
|
| 4 [kagani alp ermiş] aygucisi bilge ermis, kaçan [n]eng
erser ölürteci kök. Ücegün kabisip sülelim, idi yok kılalım
timiş. Türgiş kagan anca timiş Bening budunum anda
erür timiş.
|
[4] kaganı kahraman imiş, müşaviri bilici imiş ne zaman bir
şey olsa öldürecektir. Her üçümüz buluşup ordu sevk edelim,
tamamiyle yok edelim demiş. Türgiş kaganı şöyle demiş:
Benim milletim ordadır demiş.
|
| 5 [TÜRK budunu yime] bulganc [o] [timi]ş, Oguzi yime
tarkinc ol timiş. Ol sabin esidip tün yime udisikim kelmez
erti, kün yime olursikim kelmez erti. Anda sakindima.
|
[5] TÜRK milleti yine karışıklık içindedir demis. Oğuz'u yine
sıkıntıdadır demiş. Bu sözü işitip gece yine uyuyacağım
gelmiyordu, gündüz yine oturacağım gelmiyordu. O zaman
düşündüm.
|
| 6 [İlk Kirkiz]a sü[les]er [yig er]miş tidim. Kögmen yoli
bir ermiş. Tumis tiyin esidip bu yolun yorisar yaramaci
tidim. Yirci tiledim. Cölgi Az eri bultum.
|
[6] Ilk olarak Kırgız'a ordu sevk etsek iyi olur, dedim.
Kögmenin yolu bir imiş. Kapanmış diye işitip, bu yol ile
yürürsek uygun olmayacak, dedim. Kılavuz aradım. Çöllü
Az kavminden bir er buldum.
|
| 7 İşit[t]im: Az yir y[oli?] Ani b[irle ... er]miş, bir at
oruki ermiş, anin barmiş. Angar aytip bir atlig barmış
tiyin ol yolun yorisar unc tidim. Sakindim. Kaganima
|
[7] İşittim: Az ülkesinin yolu Ani boyunca ... imiş, bir at yolu
imiş, onunla gitmiş. Ona söyleyip, bir atlı gitmiş diye o yolla
yürürsek mümkün olacak, dedim. Düşündüm, kaganıma
|
Kuzey Yüzü
|
Metin
|
Tercüme
|
| 1 ötündüm. Sü yoritdim. At altin tidim. Ak Termil kece
ogurkalatdim. At üze birtüre karig söktüm. Yukaru at
yete yadagin igac tutunu agturdum. Öngreki er
|
[1] Arz ettim. Asker yürüttüm. Attan aşsağı dedim. Ak
Termili geçip sırtlattım. At üzerine bindirip karı söktüm.
Yukarıya, atı yedeğe alarak, yaya olarak, ağaca tutunarak
çıkarttım: Öndeki er
|
| 2 yoguru [idip] i bar baş aşdimiz. Yubulu intimiz. On tünke
yantaki tug ebirü bardimiz. Yirci yir yangilip boguzlandi.
Bungadip kagan yelü kör timiş.
|
[2] çiğneyi verip, ağaç olan tepeyi aştık. Yuvarlanarak
indik. On gecede dağdaki engeli dolanıp gittik. Kılavuz
yeri şaşırıp boğazlandı. Bunalıp kagan dört nala koşturu
ver demiş.
|
| 3 Ani subk[a] bard[imiz]. Ol sub kodi bardimiz. Asangali
tüşürdümüz. Atig ika bayur ertimiz. Kün yime tün yime
yelü bardımız. Kirkizig uka basdimiz.
|
[3] Ani suyuna vardık. O sudan aşağıya gittik. Yemek
yemek için attan indirdik. Atı ağaca bağlıyorduk. Gündüz
de gece de dört nala koşturup gittik. Kırgız'ı uykuda bastık.
|
| 4 [Usin] süngügün acdimiz. Kani süsi tirilmiş.
Süngüşdümüz, sancdimiz... Kanin ölürtümüz. Kaganka
Kirkiz buduni içikdi, yükünti. Yany dimiz, Kögmen yışıg
ebirü keltimiz.
|
[4] Uykusunu mızrak ile açtık. Hani, ordusu toplanmış.
Savaştık, mızrakladık. Hanını öldürdük. Kagan Kırgız
kavmi teslim oldu, baş eğdi. Geri döndük, Kögmen
Yış'ı dolanıp geldik.
|
| 5 Kirkizda yandimiz. Türgiş kaganda körüg kelti. Sabi
anteg: Öngdin kagangaru sü yorilim timiş; yorimasar bizni,
kagani alp ermiş aygucisi bilge ermiş, kagan [n]eng erser
|
[5] Kırgız'dan döndük. Türgiş kaganından casus geldi. Sözü
şöyle: Doğuda kagana karşı ordu yürütelim demiş.
Yürütmezsek, bizi kaganı kahraman imiş, müşaviri bilici
imiş ne zaman bir şey olsa
|
| 6 bizni ölürteci kök timiş. Türgiş kagani taşikmiş tidi. On
Ok buduni kalisiz taşikmiş tir. Tabgac süsi bar ermiş. Ol
sabig esidip kaganim ben ebgerü tüseyin tidi.
|
[6] bizi öldürecektir demiş. Türgiş kaganı dışarı çıkmış
dedi. On Ok milleti eksiksiz dışarı çıkmış, der. Çin ordusu
var imiş. O sözü işitip kaganım, ben eve ineyim, dedi.
|
| 7 Katun yok bolmiş erti. Ani yoglatayin tidi. Sü baring tidi,
Altun Yışda olurung tidi. Sü başı İnel Kagan Tarduş sad
barzun tidi. Bilge Tonyukukka banga aydi.
|
[7] Hatun yok olmuştu. Ona yas töreni yaptırayım, dedi.
Ordu, gidin, dedi. Altun Yış'da oturun, dedi. Ordu başı
İnel Kagan, Tarduş sadi gitsin, dedi. Bilge Tonyukuka,
bana şöyle dedi:
|
| 8 Bu süg ilt tidi. Kiynig köng lüng ce ay, Ben sanga ne
ayayin tidi. Kelir erser kür ökülür, kelmez erser tilig sabig
ali olur tidi. Altun Yışda olurtumuz.
|
[8] Bu orduyu sevk et, dedi. Cezayı gönlünce söyle. Ben
sana ne söyliyeyim, dedi. Gelirse hile toparlanır, gelmezse
haberciyi, sözü alarak otur, dedi. Altun Yış'a oturduk.
|
| 9 Üç körüg kişi kelti Sabi bir: Kagan sü taşikdi, On Ok
süsi kalisiz tasikdi tir. Yaris yazida tirilelim timiş. Ol sabig
esidip kagangaru ol sabig itim. Kanda yan sabig yana
|
[9] Üç casus geldi. Sözü bir: Kagan ordu çıkardı, On Ok
ordusu eksiksiz dışarı çıktı, der Yaris ovasında toplanalım
demiş. O sözü işitip, kagana o sözü ilettim. Han tarafından
söz dönüp
|
| 10 kelti. Olurung tiyin timiş. Yelme kargu edgüti urgil,
başitma timiş. Bög[ü] Kagan bangaru anca yidmiş. Apa
tarkangaru içre sab idmiş: Bilge Tonyukuk anyig ol, üz ol,
angilur.
|
[10] geldi. Oturup diye söylemiş. Keşif kolunu, nöbet işini
çok iyi tertip et, baskın yaptırma demiş. Bögü Kagan bana
böyle haber göndermiş. Apa Tarkan'a gizli haber göndermiş
Bilge Tonyukuk kötüdür, kindardır, şaşırır.
|
| 11 Sü yorilim tideci, unamang. Ol sabig esidip sü yoritdim.
Altun Yışısıg yolsuzun asdimiz. İrtiş ögüzüg keçigsizin
keçtimiz. Tün katdimiz. Bolcuka tang öntörü tegdimiz.
|
[11] Orduyu yürütelim diyecek, kabul etmeyin. O sözü
isitip orduyu yürüttüm. Altun Yış'ı yol almaksızın
aştık. İrtiş nehrini geçit olmaksızın geçtik. Geceyi gündüze
kattık. Bolcuya şafak sökerken ulaştık.
|
***** |
|
 |
|
