|
KÜLTİGİN ANITI
KÜLTİGİN ANITI 3,35 metre yüksekliktedir. Kireçtaşından yapılmıştır ve dört cephelidir... Doğu-batı cephelerinin genişliği aşağıda 132, yukarıda 122 santimetredir... Kuzey-güney cepheleri de aşağıda 46, yukarıda 44 santimetredir.... Üst kısım kemer şeklinde ve yukarıda beş kenarlı olarak bitmektedir.
Anıttaki satırların uzunluğu 235 santimetredir.... Yazıtın doğu yüzünde 40 satır; güney ve kuzey yüzlerinde 13'er satır GÖK-TÜRK harfli Türkçe metin vardır. Batı yüzünde ise, devrin TANG İmparatoru'nun KÜL TİGİN'in ölümü dolayısıyla gönderdiği Çince mesajına yer verilmiştir. Batı yüzünde Çince yazılar dışında, yazıta sonradan eklenmiş Göktürk harfli iki satır bulunmaktadır... Yazıtın kuzeydoğu, güneydoğu, güneybatı yüzlerinde de (pahlarda) GÖK-TÜRK harfli TÜRKÇE metinler mevcuttur.
KÜL TİGİN yazıtında GÖK-TÜRK tarihine ait olaylar, BİLGE KAĞAN'ın ağzından nakledilerek birlik, bütünlük mesajı verilir... Yazıtın doğu, kuzey ve güney yüzlerinin yazıcısı, YOLLUG TİGİN, batı yüzünün yazıcısı ise, TANG İmparatoru HİUAN TSONG'ın yeğeni ÇANG SENGÜN'dür.
KÜL TİGİN yazıtının doğu yüzünde, bütün TÜRK boylarının ortak damgası olduğu sanılan DAĞ KEÇİSİ tamgasına; doğuya ve batıya bakan "tepelik" kısımlarında ise, KURDUN EMZİRDİĞİ ÇOCUK tasvirlerine yer verilmiştir.
Yazıt, geçen yaklaşık 1500 yıllık süreç içinde önemli ölçüde tahrip olmuştur. Yazıtın doğu ile kuzey yüzlerini birleştiren kısım yıldırım düşmesi sonucunda parçalanmıştır. Aslında KAPLUMBAĞA kaide üzerinde bulunan yazıt, bu kaidenin de parçalanması üzerine 1911 yılında, sunak taşından kesilen granit bir blok üzerine oturtulmuştur.
Tercümelerdeki bazo bölümlerin tartışmalı ve yanlış olduğunu tekrar hatırlatarak incelemenize sunuyoruz.
****
|
Metin
|
Tercüme
|
|
1 Tengri teg tengriden bolmiş Türk Bilge Kagan
bu ödke olurtum. Sabimin tüketi esidgil. Ulayu ini
yigünüm oglanim biriki ogusum budunum biriye
sadpit begler yiriya tarkat buyruk begler Otuz [Tatar...]
|
[1] Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kaganı, bu zamanda
oturdum. Sözümü tamamıyla işit. Bilhassa küçük kardeş
yeğenim, oğlum, bütün soyum, milletim, güneydeki sadpit
beyleri, kuzeydeki tarkat, buyruk beyleri, Otuz Tatar.........
|
| 2 Tokuz Oguz begleri buduni bu sabimin edgüti esid
katigdi tingla: Ilgerü kün togsik [kop] m[ang]a
k[örür]. [Bunc]a budun
|
[2] Dokuz Oğuz beyleri, milleti! Bu sözümü iyice işit,
adamakıllı dinle: Doğuda gün doğusuna, güneyde gün
ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar,
onun içindeki millet bana tâbidir. Bunca milleti
|
| 3 kop itdim. Ol amti any ig yok. Türk kagan Ötüken
yiş olursar ilte bung yok. Ilgerü Santung yazika tegi
süledim, taluyka kicig tegmedim. Birigerü Tokuz
Ersinske tegi süledim, Tüpütke kicig [teg]medim.
Kurigaru Yincü ög[üz]
|
[3] hep düzene soktum. O şimdi kötü değildir.Türk kaganı
Ötüken Yış'da otursa ilde sıkıntı yoktur. Doğuda
Santung ovasına kadar ordu sevk ettim, denize ulaşmama
az kaldı. Güneyde Dokuz Ersin'e kadar ordu sevk ettim,
Tibet'e ulaşmama az kaldı. Batıda inci nehrini geçerek
|
| 4 kece Temir Kapigka tegi süledim. Yirigaru Yir Bayirku
yiringe tegi süledim. Bunca yirke tegi yoritdim.
Ötüken yişta yig idi yok ermis. Il tutsik yir Ötüken
yis ermis. Bu yirde olurup Tabgac budun birle
|
[4] Demir kapıya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir
Bayirku yerine kadar ordu sevk ettim. Bunca yere kadar
yürüttüm. Ötüken Yış'dan daha iyisi hiç yokmuş.
İl tutucak yer Ötüken Yış imiş. Bu yerde oturup
Çin milleti ile
|
| 5 tüzültüm. Altun kümüş isgiti kutay bungsuz anca birür.
Tabgac budun sabi sücig agisi yimsak ermiş. Sücig sabin
yimsak agin arip irak budunug anca yagutir ermiş.
Yagura kondukda kisre any ig bilig anda övür ermiş.
|
[5] anlaştım. Altını, gümüşü, ipeği ipekliyi sıkıntısız öylece
veriyor. Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş.
Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti
öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp konduktan sonra, kötü
şeyleri o zaman düşünürmüş.
|
| 6 Edgü bilge kişig edgü alp kişig yoritmaz ermiş. Bir kişi
yang ilsar ogusi buduni bisükinge tegi kidmaz ermiş.
Sücig sabinga yimsak agisinga arturup öküs Türk budun
öltüg. Türk budun ölsiking. Biriye Cogay Yiş Tögültün
|
[6] İyi bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmiş. Bir insan
yanılsa, kabilesi milleti, akrabasına kadar barındırmazmış.
Tatlı sözüne, yumuşak ipek kumasına aldanım çok çok,
Türk milleti, öldün; Türk milleti, öleceksin! Güneye Cogay
Yış'a, Tögüldün
|
| 7 yazi konayin tiser Türk budun ölsikig. Anda anyig kişi
anca bosgurur ermiş. Irak erser yablak agi birür, yaguk
erser edgü agi birür tip anca bosgurur ermiş. Bilig bilmez
kişi ol sabig alip yaguru barip öküs kişi öltüg.
|
[7] ovasına konayım dersen, Türk milleti, öleceksin! Orda
kötü kişi şöyle öğretiyormuş: Uzak ise kötü mal verir, yakın
ise iyi mal verir deyip öyle öğretiyormuş. Bilgi bilmez kişi o
sözü alıp, yakına gidip, çok insan, öldün!
|
| 8 Ol yirgerü barsan Türk budun ölteci sen. Ötüken yir
olurup arkis tirkiş isar neng bungug yok. Ötüken Yış
olursar benggü il tuta olurtaci sen. Türk budun tokurkak
sen. Acsin tosik ölmez sen. Bir todsar acsik ölmez sen.
Antagingin
|
[8] O yere doğru gidersen, Türk milleti öleceksin! Ötüken
yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hiç bir sıkıntın
yoktur. Ötüken Yış'da oturursan, ebediyen il tutarak
oturacaksın. Türk milleti, tokluğun kıymetini bilmezsin.
Açlık, tokluk düşünmezsin. Bir doysan açlığı düşünmezsin.
Öyle olduğun
|
| 9 ücün igidmiş kaganingin sabin almatin yir sayu bardig.
Kop anda alkintig, ariltig. anda kalmisi yir sayu kop toru
ölü yoriyur ertig. Tengri yarlikadukin ücün [ö]züm
kutum bar ücün kagan olurtum. Kagan olurup
|
[9] için, beslemiş olan kaganının sözünü almadan her yere
gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orda, geri
kalanınla her yere hep zayıflayarak, ölerek yürüyordun.
Tanrı buyurduğu için, kendim devletli olduğum için, kagan
oturdum. Kagan oturup
|
| 10 yok cigany budunug kop kubratdim. Cigany budunug
bay kıldım. Az budunug öküs kıldım. Azu bu sabimda
igid bar gu? Türk begler budun buni esiding. Türk
[budun ti]rip il tutsikingin bunda urtum. Yangilip
ölsikingin yime
|
[10] aç, fakir milleti hep toplattım. Fakir milleti zengin
kıldım. Az milleti çok kıldım. Yoksa, bu sözümde yalan
var mı? Türk beyleri, milleti bunu işitin! Türk milletini
toplayıp il tutacağını burda vurdum. Yanılıp öleceğini yine
|
| 11 bunda urtum. Neng neng sabim erser benggü taska
urtum. Angar körü biling. Türk amti budun begler bödke
körügme begler gü yangiltaci siz? Men b[enggü tas
tokitdim... Tabg]ac kaganda bedizci kelürtüm,
bedizet[t)im. Mening sabimin simadi.
|
[11] burda vurdum. Her ne sözüm varsa ebedî taşa vurdum.
Ona bakarak bilin. Şimdiki Türk milleti, beyleri, bu zamanda
itaat eden beyler olarak mı yanılacaksınız? Ben ebedî taş
yontturdum... Çin kaganından resimci getirdim, resimlettim.
Benim sözümü kırmadı.
|
| 12 Tabgac kaganing icreki bedizcig iti. Angar adincig
bark yaraturtum. Icin tasin adincig bediz urturtum. Tas
tokitdim. Köng ülteki sabimin u[rturtum... On Ong
ogling]a tatinga tegi buni körü biling. Benggü tas
|
[12] Çin kaganın maiyetindeki resimciyi gönderdim. Ona
bambaşka türbe yaptırdım. İçine dışına bambaşka resim
vurdurdum: Taş yontturdum. Gönüldeki sözümü
vurdurdum... On Ok oğluna, yabancına kadar bunu
görüp bilin. Ebedî taş
|
| 13 tokitdim. b[u...il] erser, anca taki erig yirte irser,
anca erig yirte benggü tas tokitdim, bitid[d]im. Ani
körüp anca biling. Ol tas [...]dim.
Bu bitig bitigme atisi Yol[l]ug T[igin].
|
[13] yontturdum... İl ise, söyle daha erişilir yerde ise, işte
öyle erişilir yerde ebedî taş yontturdum, yazdırdım. Onu
görüp öyle bilin. Şu taş... dim.
Bu yazıyı yazan yeğeni Yollug Tigin
|
*****
Doğu Yüzü
|
|
|
| 1 Üze kök tengri asra yagiz yir kilindukda ikin ara kişi
ogli kilinmiş. Kişi oglinda üze ecüm apam Bumin Kagan
Istemi Kagan olurmiş. Olurupan Türk budunung ilin
törüsin tuta birmiş, iti birmiş.
|
[1] Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında
insanoğlu kılınmış. İnsanoğlunun üzerine ecdadım Bumin
Kagan, İstemi Kagan oturmuş. Oturarak Türk milletinin
ilini töresini tutuvermiş, düzenleyivermiş.
|
| 2 Tört bulung kop yagi ermiş. Sü sülepen tört bulungdaki
budunug kop almış. kop baz kılmış. Basligig yükündürmiş
tizligig sökürmiş. İlgerü Kadirkan yiska tegi kirü Temir
Kapigka tegi kondurmuş. İki ara
|
[2] Dört taraf hep düşman imiş. Ordu sevk ederek dört
taraftaki milleti hep almış, hep tâbi kılmış. Başlıya baş
eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadirkan Yış'a
kadar, batıda Demir Kapı'ya kadar kondurmuş.
İkisi arasında
|
| 3 idi oksuz ÖKÜK TÜRK anca olurur ermiş. Bilge kagan
ermiş, alp kagan ermiş. Buyruki yime bilge ermiş erinc,
alp ermiş erinc. Begleri yime buduni yime tüz ermiş. Ani
ücün ilig anca tutmiş erinc. İlig tutup törüg itmiş.
Özü anca
|
[3] pek teşkilâtsız ÖKÜK TÜRK öylece oturuyormuş. Bilgili
kagan imiş, cesur kagan imiş. Buyruku yine bilgili imiş tabii,
cesur imiş tabii. Beyleri de milletide doğru imiş. Onun için
ili öylece tutmuş tabii. İli tutup töreyi düzenlemiş.
Kendisi öylece
|
| 4 kergek bolmiş. Yogci sigitci öng re kün togsikda Bökli
cöl[l]üg il Tabgac Tüpüt Apar Purum Kirkiz Üc
Kurikan Otuz Tatar Kitany Tatabi bunca budun kelipen
sigtamiş yoglamış. Antag küllüg kagan ermiş. Anda
kisre inisi kagan
|
[4] vefat etmiş. Yascı, ağlayıcı, doğuda gün doğusundan
Bökli Çöllü halk, Çin, Tibet, Avar, Bizans, Kırgız, Üç
Kurikan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabi, bunca millet gelip
ağlamış, yas tutmuş. Öyle ünlü kagan imiş. Ondan sonra
küçük kardeşi kagan
|
| 5 bolmiş erinc, ogliti kagan bolmiş erinc. Anda kisre
inisi ecisin teg kilinmaduk erinc, ogli kangin teg
kilinmaduk erinc. Biligsiz kagan olurmiş erinc, yablak
kagan olurmiş erinc. Buyruki yime biligsiz erinc, yablak
ermiş erinc.
|
[5] olmuş tabii, oğulları kagan olmuş tabii. Ondan sonra
küçük kardeşi büyük kardeşi gibi kılınmamış olacak.
Bilgisiz kagan oturmuştur, kötü kagan oturmuştur. Buyruku
da bilgisizmiş tabii, kötü imiş tabii.
|
| 6 Begleri buduni tüzsüz ücün Tabgac budun tebligin
kürlüg ücün armakcisin ücün inili ecili kingsürtükin
ücün begli budunlig yongsurtukin üçün TÜRK budun
illedük ilin icginu idmiş,
|
[6] Beyleri, milleti âhenksiz olduğu için, Çin milleti hilekâr
ve sahtekâr olduğu için, aldatıcı olduğu için, küçük kardeş
ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için, bey ve milleti
karşılıklı çekistirdiği için, TÜRK milleti il yaptığı ilini elden
çıkarmış,
|
| 7 kaganladuk kaganin yitürü idmiş. Tabgac budunka
beglik uri oglin kul boldi, isilik kiz oglin küng boldi.
Türk begleri Türk atin iti. Tabgacgi begleri Tabgac atin
tutupan Tabgac kaganka
|
[7] kagan yaptığı kaganını kaybedivermiş. Çin milletine
beylik erkek evlâdı kul oldu, hanımlık kız evlâdı cariye
oldu. Türk beyler TÜRK adını bıraktı. Çinli beyler Çin adını
tutup, Çin kaganına
|
| 8 körmiş. Elig yil isig küçüg birmiş. Ilgerü kün togsikda
Bökli kaganka tegi süleyim birmiş. Tabgac kaganka ilin
törüsin ali birmiş. Türk kara kamag
|
[8] itaat etmiş. Elli yıl işi gücü vermiş. Doğuda gün
doğusunda Bökli kagana kadar ordu sevk edivermiş.
Batıda Demir Kapı'ya kadar ordu sevk edivermiş. Çin
kaganına ilini, töresini alıvermiş. TÜRK halk
|
| 9 budun anca timiş: Illig budun ertim, ilim amti kani,
kimke ilig kazganur men tir ermiş. Kaganlig budun
ertim, kaganim kani, ne kaganka isig kücüg birür men
tir ermiş. Anca tip Tabgac kaganka yagi bolmiş.
|
[9] kitlesi şöyle demiş: İlli millet idim, ilim şimdi hani, kime
ili kazanıyorum der imiş. Kaganlı millet idim, kaganım
hani, ne kagana işi gücü veriyorum der imiş. Öyle diyip
Çin kaganına düşman olmuş.
|
| 10 Yagi bolup itinü yaratunu umaduk yana içikmiş.
Bunca isig küçüg birtükgerü sakinmati TÜRK budun
ölüreyin urugsiratayin tir ermiş. Yokadu barir ermiş.
Üze TÜRK Tengrisi TÜRK iduk yiri
|
[10]Düşman olup, kendisini tanzim ve tertip edemediğinden
yine teslim olmuş. Bunca işi gücü verdiğini düşünmeden,
TÜRK milletini öldüreyim, kökünü kurutayım der imiş.
Yok olmaya gidiyormuş.
|
| 11 subi anca itmiş. TÜRK budun yok bolmazun tiyin
budun bolcun tiyin kang im İltiriş Kaganig ögüm İlbilge
Katunug Tengri töpüsinde tutup yügerü kötürmiş erinc.
Kang im kagan yiti yigirmi erin taşikmiş. Taşra
|
[11] Yukarıda TÜRK tanrısı, TÜRK mukaddes yeri, suyu öyle
tanzim etmiş. TÜRK milleti yok olmasın diye, millet olsun
diye babam İltiriş Kaganı, annem İlbilge Hatunu göğün
tepesinde tutup yukarı kaldırmış olacak. Babam kagan on
yedi erle dışarı çıkmış. Dışarı
|
| 12 yoriyur tiyin kü esidip balikdaki tagikmiş, tagdaki
inmiş, tirilip yitmiş er bolmiş. Tengri küc birtük ücün
kangim kagan süsi böri teg ermiş, yagisi kony teg ermiş.
İlgerü kurigaru sülep ti[r]m[iş] kubrat[miş]. [K]amagi
|
[12] yürüyor diye ses işitip şehirdeki dağa çıkmış, dağdaki
inmiş, toplanıp yedi er olmuş. Tanrı kuvvet verdiği için
babam kaganın askeri kurt gibi imiş, düşmanı koyun gibi
imiş. Doğuya, batıya asker sevkedip toplamış, yığmış. Hepsi
|
| 13 yiti yüz er bolmiş. Yiti yüz er bolup ilsiremiş
kagansiramis budunug, küng edmis kuladmis budunug
Türk törüsin icginmis budunug ecüm apam törüsince
yaratmış, bosgurmiş. Tölis Tardus [budunug anda itmiş.]
|
[13] yedi yüz er olmuş. Yedi yüz er olup ilsizlesmiş,
kagansızlasmış, milleti, TÜRK töresini bırakmış milleti,
ecdadımın töresince yaratmış, yetiştirmiş.Tölis, Tardus
milletini orda tanzim etmiş.
|
| 14 Yabgug sadig anda birmiş. Biriye Tabgac budun yagi
ermiş. Yiriya Baz kagan Tokuz Oguz budun yagi ermişs.
Kirkiz Kurikan Otuz Tatar Kitany Tatabi kop yagi
ermiş. Kangim kagan bunca...
|
[14] Yabguyu, sadi orda vermiş. Güneyde Çin milleti
düşman imiş. Kuzeyde Baz Kagan, Dokuz Oguz kavmi
düşman imiş. Kırgız, Kurikan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabi
hep düşman imiş. Babam kagan bunca...
|
| 15 Kirk artuki yiti yoli sülemiş, yigirmi süngüs
süngirmiş. Tengri yarlikaduk üçün illigig ilsiretmiş,
kaganligig kagansiratmiş, yagig baz kilmiş, tizligig
sökirmiş, basligig yükündü[rmiş. Kangim kagan anca
ilig]
|
[15] Kirk yedi defa ordu sevk etmiş, yirmi savaş yapmış.
Tanrı lütfettiği için illiyi ilsizletmiş, kaganlıyı
kagansızlatmış, düşmanı tâbi kılmış, dizliye diz çöktürmüş,
başlıya baş eğdirmiş. Babam kagan öylece ili,
|
| 16 törüg kazganip uca barmış. Kangim kaganka Baz
kaganig balbal tikmiş. Ol törüde üze ecim kagan olurti.
Ecim kagan olurupan TÜRK budunug yice itdi, igit[t]i.
Ciganyig [bay kildi, azig öküs kıldı].
|
[16] töreyi kazanıp, çcup gitmiş. Babam kagan için ilkin
Baz Kaganı balbal olarak dikmiş. O töre üzerine kagan
oturdu. Amcam kagan oturarak Türk milletini tekrar
tanzim etti, besledi. Fakiri zengin kıldı, azı çok kıldı.
|
| 17 Ecim kagan olurtukda özüm Tarduş budun üze sad
ertim. Ecim kagan birle ilgerü Yasil Ögüz Santung
yazika tegi süledimiz. Kögmen asa Ki[rkiz yiringe
tegi süledimiz].
|
[17] Amcam kagan oturduğunda kendim Tarduş milleti
üzerinde sad idim. Amcam kagan ile doğuda Yeşil Nehir,
Santung ovasına kadar ordu sevk ettik. Batıda Demir
Kapı'ya kadar ordu sevk ettik. Kögmeni asarak Kırgız
ülkesine kadar ordu sevk ettik.
|
| 18 Kamagi biş otuz süledimiz, üc yigirmi süngüsdümüz.
İlligig ilsiretdimiz, kaganligig kagansiratdimiz. Tizligig
sökürtümüz, bşsligig yükündürtümüz. Türgiş kagan
Türkümüz [budunumuz erti. Bilmedükin]
|
[18] Yekün olarak yirmi beş defa ordu sevk ettik, on üç
defa savaştık. İlliyi ilsizleştirdik, kaganlıyı kagansızlaştırdık.
Dizliye diz çöktürdük, başlıya baş eğdirdik. Türgiş Kaganı
Türkümüz, milletimiz idi. Bilmediği
|
| 19 üçün bizinge yangil[d]ukin üçün kagani ölti.
Buyriki begleri yime ölti. On Ok budun emgek körti.
Ecümüz apamiz tutmiş yir sub idisiz bolmazun tiyin
Az budunug itip yar[atip...]
|
[19] için, bize karşı yanlış hareket ettiği için kaganı öldü.
Buyruku, beyleri de öldü. On Ok kavmi eziyet gördü.
Ecdadımızın tutmuş olduğu yer, su sahipsiz olmasın diye
Az milletini tanzim ve tertip edip...
|
| 20 Bars beg erti. Kagan ati bunda biz birtimiz. Singilim
kuncuyug birtimiz. Özi yangildi, kagani ölti, buduni
küng kul boldi. Kögmen yir sub idisiz kalmazun tiyin Az
Kirkiz Budunug yarat[ip keltimiz, süngüsdümüz...ilin]
|
[20] Bars bey idi. Kagan adını burda biz verdik. Küçük kız
kardeşim prensesi verdik. Kendisi yanıld, kaganı öldü,
milleti cariye, kul oldu. Kögmenin yeri, suyu sahipsiz
kalmasın diye Az, Kırgız kavmini düzene sokup geldik.
Savaştık...ilini
|
| 21 yana birtimiz. İlgerü Kadirkan yisig asa budunug
anca kondurtumuz, anca itdimiz. Kurigaru Kengü
Tarmanka tegi TÜRK budunug anca kondurtumuz, anca
itdimiz. Ol ödke kul kullug bolmiş erti, [küng künglüg
bolmis erti. Inisi ecisin bilmez erti. Ogli kangin bilmez
erti]
|
[21] geri verdik. Doğuda Kadirkan Yış'ı aşarak milleti
öyle kondurduk, öyle düzene soktuk. Batıda Kengü
Tarman'a kadar Türk milleti öyle kondurduk, öyle düzene
soktuk. O zamanda kul kullu olmuştu. Cariye cariyeli
olmuştu. Küçük kardeş büyük kardeşini bilmezdi, oğlu
babasını bilmezdi.
|
| 22 Anca kazganmış itmiş ilimiz törümüz erti. TÜRK Oguz
begleri budun esiding. Üze Tengri basmasar, aşra yir
telinmeser, TÜRK budun, ilingin törüngin kim artati
[udaci erti]? TÜRK budun ertin,
|
[22] Öyle kazanılmış, düzene sokulmuş ilimiz, töremiz
vardı. TÜRK, Oğuz beyleri, milleti, işitin: Üstte gök basmasa,
altta yer delinmese, TÜRK milleti, ilini töreni kim boza
bilecekti? TÜRK milleti, vazgeç,
|
| 23 ökün! Küregüng ün üçün igidmiş bilge kaganing in
ertmiş barmış edgü ilinge kentü yangildig, yablak
kigürtüg. Yaraklig kandin kelin yanya iltdi. Süngüglüg
kandin kelipen süre iltdi? İduk Ötüken y[ış budun
bardig. İlgerü barigma]
|
[23] pişman ol! Disipsizliğinden dolayı, beslemiş olan bilgili
kaganınla, hür ve müstakil iyi iline karşı kendin hata ettin,
kötü hale soktun. Silâhlı nereden gelip dağıtarak gönderdi?
Mızraklı nereden gelerek sürüp gönderdi. Mukaddes
Ötüken Yış'ın milleti, gittin. Doğuya giden,
|
| 24 bardig, kurigaru barigma bardig. Barduk yirde
edgüg ol erinc: Kaning subca yügürti, süngüküng tagca
yatdi. Beglik uri oglung kul boldi, isilik kız oglung küng
boldi. Bilmedük üçün [yablakingin üçün ecim kagan
uca bardi.]
|
[24] gittin. Batıya giden, gittin, Gittiğin yerde hayrın şu
olmalı: Kaıin su gibi koştu, kemiğin dağ gibi yattı. Beylik
erkek evlâdın kul oldu, hanımlık kız evlâdın cariye oldu.
Bilmediğin için, kötülüğün yüzünden amcam, kagan
uçup gitti.
|
| 25 Baslayu Kirkiz kaganig balbal tikdim. TÜRK budunug
ati küsi yok bolmazun tiyin kangim kaganig ögüm
katanug kötürmiş TENGRİ il birigme TENGRİ TÜRK budun
ati küsi yok bolmazun [tiyin özümin ol Tengri]
|
[25] Önce Kırgız kaganını balbal olarak diktim. TÜRK
milletinin adı sanı yok olmasın diye, babam kaganı, annem
hatunu yükseltmiş olan TANRI, il veren TANRI, TÜRK milletinin
adı sanı yok olmasın diye,
|
| 26 kagan olurti erinc. Neng yilsig budunka olurmadım.
İçre assiz taşra tonsuz yabiz yablak budunda üze
olurtum. İnim Kül Tigin birle sözleştimiz. Kangimiz
ecimiz kaz[ganmis budun ati küsi yok bolmazun]
|
[26] kendimi o TANRI kagan oturttu tabii. Varlıklı, zengin
millet üzerine oturmadım. İşte aşsız, dışta elbisesiz; düşkün,
perişan milletin üzerine oturdum. Küçük kardeşim Kül
Tigin ile konuştuk. Babamızın, amcamızın kazanmış olduğu
milletin adı sanı yok olmasın
|
| 27 tiyin TÜRK budun üçün tün udimadim, küntüz
olurmadım. İnim Kül Tigin birle iki sad birle ölü yitü
kazgandım. Anca kazganip biriki budunug ot sub
kılmadım. Men [özüm kagan olurtukuma yir sayu]
|
[27] diye, TÜRK milleti için gece uyumadım, gündüz
oturmadım. Küçük kardeşim Kül Tigin ile, iki sad ile öle
yite kazandım. Öyle kazanıp bütün milleti ateş, su kılmadım.
Ben kendim kagan oturduğumda, her yere
|
| 28 barmiş budun ölü yitü yadagin yalingin yana kelti.
Budunug igideyim tiyin yirigaru Oguz budun tapa ilgerü
Kitany Tatabi budun tapa birigerü Tabgac tapa ulug sü
iki yigir[mi süledim ... süngüsdüm. Anda]
|
[28] gitmiş olan millet öle yite, yaya olarak çıplak olarak
dönüp geldi. Milleti besleyeyim diye, kuzeyde Oğuz kavmine
doğru, doğuda Kitay, Tatabi kavmine doğru
|
| 29 kisre TENGRİ yarlikazu kutum bar üçün ülügüm bar
üçün ölteci budunug tirgürü igit[t]im. Yaling budunug
tonlug, cigany budunug bay kıldım. Az budunug öküs
kiltim. Igar illigde [igar kaganligda yig kildim. Tört
bulungdaki]
|
[29] sonra, TANRI bağışlasın, devletim var olduğu için,
kısmetim var olduğu için, ölecek milleti diriltip besledim.
Çıplak milleti elbiseli, fakir milleti zengin kıldım. Az milleti
çok kıldım. Değerli illiden, değerli kaganlıdan daha iyi
kıldım. Dört taraftaki
|
| 30 budunug kop baz kaldım, yagisiz kıldım. Kop manga
körti. Isig kücüg birür. Bunca törüg kazganip inim Kül
Tigin özi anca kergek boldi. Kangim kagan ucdukda
inim Kül Tigin yi[ti yasda kalti ... ]
|
[30] milleti hep tabii kıldım, düşmansız kıldım. Hep bana
itaat etti. İş gücü veriyor. Bunca töreyi kazanıp küçük
kardeşim Kül Tigin kendisi öyle vefat etti. Babam kagan
uçtuğunda küçük kardeşim Kül Tigin yedi yaşında kaldı ...
|
| 31 Umay teg ögüm katun kutinga inim kül tigin er at
buldi. Alti yigirmi yasinga ecim kagan ilin törüsin anca
kazgandi. Alti Cub Sogdak tapa süledimiz, bozdumuz.
Tabgac Ong tutuk biş t[ümen sü kelti, süngüsdümüz?]
|
[31] Umay gibi annem hatunun devletine kücük kardeşim
Kül Tigin er adını aldı. On altı yaşında, amcam kaganın
ilini, töresini şöyle kazandı: Altı Cub Sogdak'a doğru ordu
sevk ettik, bozduk. Çinli Ong vali, elli bin asker geldi,
savaştık.
|
| 32 Kül Tigin yadagin oplayu tegdi, Ong tutuk yurcin
yaraklig eligin tutdi, yarakligdi kaganka anculadi. Ol
süg anda yok kıldımız. Bir otuz yaşinga Caca sengünke
sünggüsdümüz. Ang ilki Tadinging Corung boz [atig
binip tegdi. Ol at anda]
|
[32] Kül Tigin yaya olarak atılıp hücum etti. Ong valinin
kayın biraderini, silâhlı, elle tuttu, silâhlı olarak kagana
takdim etti. O orduyu orda yok ettik. Yirmi bir yaşında iken,
Caca generale karşı savaştık. En önce Tadigin, Corun boz
atına binip hücum etti. O at orda
|
| 33 ölti. İkinti Isbara Yamtar boz atig binip tegdi. Ol at
anda ölti. Üçünc Yigen Silig beging kedimlig tong at
binip tegdi. Ol at anda ölti. Yarinkinda yalmasinda yüz
artuk okin urti, yüzing e basing a bir ok t[egürmedi ...]
|
[33] öldü. İkinci olarak Isbara Yamtarin boz atına binip
hücum etti. O at orda öldü. Zırhından kaftanından yüzden
fazla ok ile vurdular, yüzüne başına bir tane değdirmedi. ...
|
| 34 Tegdükin TÜRK begler kop bilir siz. Ol süg anda yok
kıldımız. Anda kisre Yir Bayirku Ulug Irkin yagi boldi.
Ani yany ip Türgi Yargün költe bozdumuz. Ulug Irkin
azkinya erin tezip bardi. Kül Tigin [alti otuz]
|
[34] Hücum ettigini, TÜRK beyleri, hep bilirsiniz. O orduyu
orda yok ettik. Ondan sonra Yir Bayirkunun Ulug Irkını
düşman oldu. Onu dağıtıp Türgi Yargun Gölünde bozduk.
Ulug Irkin azıcık erle kaçıp gitti. Kül Tigin yirmi altı
|
| 35 yaşinga Kirkiz tapa süledimiz. Süngüg batimi karig
söküpen Kögmen yisig toga yorip Kirkiz budunug uda
basdimiz. Kaganin birle Songa yisda süngüsdümüz. Kül
Tigin Bayirkun[ung ak adgi]r[ig]
|
[35] yaşında iken Kırgız'a doğru ordu sevk ettik. Mızrak
batımı karı söküp, Kögmen ormanını aşarak yürüyüp Kırgız
kavmini uykuda bastık. Kaganı ile Songa Yış'da
savaştık. Kül Tigin, Bayırkunun ak aygırına
|
| 36 binip oplayu tegdi. Bir erig okun urti, iki erig udu
asuru sancdi. Ol tegdükde Bayirkunung ak adgirig
udlukin siyu urti. Kirkiz kaganin ölürtümüz, ilin altimiz.
Ol yilka Tü[rgis tapa Altun yişig]
|
[36] binip atılarak hücum etti. Bir eri ok ile vurdu, iki eri
kovalayıp takıp ederek mızrakladı. O hücum ettiğinde,
Bayirkunun ak aygırı, uyluğunu kırarak, vurdular. Kırgız
kaganını öldürdük, ilini aldık. O yılda Türgiş'e doğru Altın
Yış'ını
|
| 37 toga irtiş ögüzüg kece yoridimiz. Türgiş budunug uda
basdimiz. Türgiş kagan süsi Bolcuda otca borca kelti.
Süngüstümüz. Kül Tigin basgu boz at binip tegdi.
Basgu boz k[.
|
[37] aşarak, İrtiş nehrini geçerek yürüdük. Türgiş kavmini
uykuda bastık. Türgiş kaganının ordusu Bolcuda ateş gibi,
fırtına gibi geldi. Savaştık. Kül Tigin alnı beyaz boz ata
binip hücum etti. Alnı beyaz boz...
|
| 38 ...] tutuz[i]. Ikisin öze alduzdi. Anda yana kırıp
Türgiş kagan buyruki Az tutukug elgin tutdi. Kaganin
anda ölürtümüz, ilin altimiz. Kara Türgiş budun kop
icikdi. Ol budunug Tabarda ko[nturtumuz? ... ]
|
[38] ... tutturdu. Ikisini kendi yakalattı. Ondan sonra tekrar
girip Türgiş kaganının buyruku Az valisini elle tuttu.
Kaganını orda öldürdük, ilini aldık. Türgiş avam halkı hep
tâbi oldu. O kavmi Tabarda kondurduk ...
|
| 39 Sogdak budun iteyin tiyin Yincü ögüzüg kece Temir
Kapigka tegi süledimiz. Anda kisre Kara Türgiş budun
yagi bolmiş. Kengeris tapa bardi. Bizing sü ati toruk
azuki yok erti. Yablak kişi er[ ...]
|
[39] Sogd milletini düzene sokayım diye inci nehrini
geçerek Demir Kapı'ya kadar ordu sevk ettik. Ondan sonra
Türgiş avam halkı hep tâbi oldu. O kavmi Tabarda
kondurduk ...
|
| 40 alp er bizinge tegmiş erti. Antag ödke ökünüp Kül
Tiginig az erin irtürü itimiz. Ulug süng üs süng üsmis
Alp Salcı ak atın binip tegmiş. Kara Türgiş budunug
anda ölürmiş. almiş. Yana yorip ...
|
[40] kahraman er bize hücum etmişti. Öyle bir zamanda
pişman olup Kül Tigin'i az erle eriştirip gönderdik. Büyük
savaş savaşmış. Türgiş avam halkını orda öldürmüş,
yenmiş. Tekrar yürüyüp.........
|
****
|
|
|
| 1 [...] birle Kosu tutuk birle süngüsmiş. Erin kop ölirmiş.
Ebin barimin [kali]siz kop kelürti. Kül Tigin yiti otuz
yaşınga. Karluk budun erür barur erkli yagi boldi. Tamag
Iduk Basda süngüstümüz.
|
[1] [ ...] ile, Kosu vali savaşmış. Askerini hep öldürmüş.
Evini, malını eksiksiz hep getirdi. Kül Tigin yirmi yedi yaşına
gelince Karluk kavmi hür ve müstakil iken düşman oldu.
Tamag İduk Basda savaştık.
|
| 2 [Kül] Tigin ol süngüsde otuz yaşayur erti. Alp Salcı
[ak]in binip oplayu tegdi. Iki erig udu asuru sancdi.
Karlakug ölürtümüz, altimiz. Az budun yagi boldi. Kara
Költe süngüsdümüz. Kül Tigin bir kırk yaşayur erti. Alp
Salci akin
|
[2] Kül Tigin o savaşta otuz yaşında idi. Alp Saci ata binip
atılarak hücum etti. İki eri takip edip kovalayarak
mızrakladı. Karluku öldürdük, yendik. Az milleti düşman
oldu. Kara Göl'de savaştık. Kül Tigin otuz bir yaşında idi.
Alp Saci atına
|
| 3 binip oplayu tegdi. Az ilteberig tutdi. Az budun anda
yok boldi. Ecim kagan ili kamsag boltukinda budun ilig
ikegü boltikinda izgil budun birle süngüsdümüz. Kül Tigin
Alp Salci atın binip
|
[3] binip atılarak hücum etti. Az ilteberini tuttu. Az milleti
orda yok oldu. Amcam kaganın ili şaşdığında; millet,
hükümdar ikiye ayrıldığında; İzgil milleti ile savaştık. Kül
Tigin Alp Salci atına binip
|
| 4 o[playu tegd]i. Ol at anda tüs[di]. Izgil [budun] ölti.
Tokuz Oguz budun kentü budunum erti. Tengri yir
bulgakin üçün yagi boldi. Bir yilka bis yoli süngüsdümüz.
Ang ilk Togu Balikda süngüsdümüz.
|
[4] atılarak hücum etti. O at orda düştü. İzgil milleti öldü.
Dokuz OĞuz milleti kendi milletim idi. Gök, yer bulandığı
için düşman oldu. Bir yılda beş defa savaştık. En önce Togu
Balık'ta savaştık.
|
| 5 Kül Tigin azman akig binip oplayu tegdi. Alti erig
sancdi. Sü [t]egisinde yitinc erig kilicladi. İkinti
Kusalgukda Ediz birle süngüsdümüz. Kül Tigin Az yagizin
binip oplayu tegip bir erig sancdi.
|
[5] Kül Tigin Azman atına binip atılarak hücum etti.
Altı eri mızrakladı. Askerin hücumda yedinci eri kılıçladı.
İkinci olarak Kusalguk'ta Ediz ile savaştık. Kül Tigin Az
yağızına binip, atılarak hücum edip bir eri mızrakladı.
|
| 6 Tokuz erig egire tokidi. Ediz budun anda ölti. Ücünc
Bo[lcu]da Oguz birle süngüsdümüz. Kül Tigin Azman
akig binip tegdi, sancdi. Süsin sancdimiz, ilin altimiz.
Törtünc Cus basinda süngüsdümüz. TÜRK
|
[6] Dokuz eri çevirerek vurdu. Ediz kavmi orda öldü.
Üçüncü olarak Bolcu'da Oğuz ile savaştık. Kül Tigin Azman
atına binip hücum etti, mızrakladı. Askerini mızrakladık,
ilini aldık. Dördüncü olarak Cus başında savaştık. TÜRK
|
| 7 budun adak kamsatdi. Yablak bo[ldac]i erti. Oza
[k]elmis süsin Kül Tigin agitip Tongra bir ogus alpagu
on erig Tong a Tigin yoginda egirip ölürtümüz. Bisinc
Ezginti Kadizda Oguz birle süngüsdümüz. Kül Tigin
|
[7] milleti ayak titretti. Perişan olacaktı. Ilerleyip gelmiş
ordusunu Kül Tigin püskürtüp, Tongra'dan bir boyu, yiğit on
eri Tongra Tigin mateminde çevirip öldürdük. Beşinci
olarak Ezginti Kadız'da Oğuz ile savaştık. Kül Tigin
|
| 8 Az yagizin binip tegdi. Iki erig sancdi. b[alikk]a
b[as]ikdi. Ol sü anda ö[lti]. Amga korgan kışlap yazinga
Oguzgaru sü tasikdimiz. Kül Tigin ebig baslayu kit[t]imiz.
Oguz yagi ordug basdi. Kül Tigin
|
[8] Az yağızına binip hücum etti. İki eri mızrakladı, çamura
soktu. O ordu orda öldü. Amga kalesinde kışlayıp ilk
baharında Oğuz'a doğru ordu çıkardık. Kül Tigin evin
başında bırakarak, müdafaa tedbiri aldık. Oğuz düşman,
merkezi bastı. Kül Tigin
|
| 9 ögsüz akin binip tokuz eren sancdi, ordug birmedi.
Ögüm katun ulayu öglerim ekelerim kelingünüm
kuncuylarim bunca yime tirigi kung boldaci erti, ölügi
yurtda yolta yatu kaldaci ertigiz.
|
[9] öksüz akına binip dokuz eri mızrakladı, merkezi vermedi.
Annem hatun ve analarım, ablalarım, gelinlerim,
prenseslerim, bunca yaşayanlar cariye olacaktı, ölenler
yurtta yolda yatıp kalacaktınız.
|
| 10 Kül Tigin yok erser, kop ölteci ertigiz. İnim Kül Tigin
kergek boldi. Özüm sakindim. Körür közüm körmez teg,
bilir biligim bilmez teg boldi. Özüm sakindim. Öd Tengri
yaşar. Kişi ogli kop ölgeli törümiş.
|
[10] Kül Tigin olmasa hep ölecektiniz. Küçük kardeşim Kül
Tigin vefat etti. Kendim düşünceye daldım. Görür gözüm
görmez gibi, bilir aklım bilmez gibi oldu. Kendim düşünceye
daldım. Zamanı TANRI yaşar. İnsanoğlu hep ölmek için
türemiş.
|
| 11 Anca sakindim. Közde yaş kelser tida köngülte sigit
kelser yanduru sakindim. Katigdi sakindim. Iki sad ulayu
ini yigünüm oglanim beglerim budunum közi kasi yablak
boldaci tip sakindim. Yogci sigitci Kitany Tatabi budun
baslayu
|
[11] Öyle düşünceye daldım. Gözden yaş gelse mâni olarak,
gönülden ağlamak gelse geri çevirerek düşünceye daldım.
Müthiş düşünceye daldım. Iki sadın ve küçük kardeş
yeğenimin, oğlumun, beylerimin, milletimin gözü kaşı kötü
olacak diyip düşünceye daldım. Yascı, ağlayıcı olarak Kıtay,
Tatabi milletinden başta
|
| 12 Udar seng ün kelti. Tabgac kaganda İsiyi Likeng kelti.
Bir tümen agi altun kümüş kergeksiz kelürti. Tüpüt
kaganda bölün kelti. Kuriya kün batsikdaki Sogd Bercik
er Bukarak ulus budunda Enik sengün Ogul Tarkan kelti.
|
[12] Udar general geldi. Cin kaganindan İsiyi Likeng geldi.
On binlik hazine, altın, gümüş fazla fazla getirdi. Tibet
kaganından vezir geldi. Batıda gün batısındaki Sogd, İranlı,
Buhara ülkesi halkından Enik general, Oğul Tarkan geldi.
|
| 13 On Ok oglum Türgiş kaganda Makarac tamgaci Oguz
Bilge Tamgacı kelti. Kirkiz kaganda Tarduş Inancu Cor
kelti. Bark itgüci bediz yaratigma bitig taş itgüci Tabgac
kagan cikani Cang sengün kelti.
|
[13] On Ok oğlum Türgiş kaganından Makarac mühürdar,
Oğuz Bilge mühürdar geldi. Kırgız kaganından Tarduş
İnancu Cor geldi. Türbe yapıcı, resim yapan, kitâbe taşı
yapıcısı olarak Çin kaganının yeğeni Cang general geldi.
|
|
|
Kuzey-Doğu Yüzü - Tercüme
|
| 1 Kül Tigin kany yilka yiti yigirtmike ucdi. Tokuzunc ay
yiti otuzka yog ertürtümüz. Barkin bedizin bitig taşs[in]
bicin yilka yitinc ay yiti otuzka kop alkd[imi]z. Kül Tigin
ö[zi?] kırk artuk[i y]iti yaşıng[a] bulit bust[adi] ...
bunca bedizcig Tuygut ilteber kelü[r]ti.
|
[1] Kül Tigin koyun yılında on yedinci günde uçtu.
Dokuzuncu ay, yirmi yedinci günde yas töreni tertip ettik.
Türbesini, resimini, kitâbe taşını maymun yılında yedinci ay,
yirmi yedinci günde hep bitirdik. Kül Tigin kendisi kırk yedi
yaşında bulut çöktürdü ... Bunca resimciyi Tuygut vali
getirdi.
|
|
|
Güney-Doğu Yüzü - Tercüme
|
| >1 Bunca bitig bitigme Kül Tigin atisi Yol[l]ug Tigin
bitidim. Yigirmi kün olurup bu taska bu tamka kop
Yol[l]ug Tigin bitidim. İgar oglaning izda taygununguzda
yigdi igidür ertigiz. Uca bardigiz. Tengr[ide] tirigdekice...
|
>[1] Bunca yazıyı yazan Kül Tigin'in yeğeni Yollug Tigin,
yazdım. Yirmi gün oturup bu taşa, bu duvara hep Yollug
Tigin, yazdım. Değerli oğlunuzdan, evlâdınızdan çok daha
iyi beslerdiniz. Uçup gittiniz. Gökte hayattaki gibi ...
|
|
|
Güney-Batı Yüzü - Tercüme
|
| 1 Kül Tigining altunin kümişin agisin barimin tör[t
bing?] yilk[is]in ayigma Tuygut bu ... begim tigit yügerü
teng[ri ...] taş bitidim. Yol[l]ug Tigin.
|
>[1] Kül Tigin'in altınını, gümüşünü, hazinesini, servetini, dört
binlik at sürüsünü idare eden Tuygut bu ... Beyim prens
yukarı gök ... taş yazdım. Yollug Tigin.
|
|
|
|
| 1 Kuridin [S]ogud örti. Inim Kül Tigin... üçün öl[ü yitü?]
isig küçüg birtük üçün TÜRK Bilge Kagan ayukika inim
Kül Tiginig küzedü olurtum. İnancu Apa Yargan Tarkan
atig [b]ilrtim. [An]i ögürt[üm].
|
[1] Batıdan Sogd baş kaldırdı. Küçük kardeşim Kül Tigin ...
için, öle yite işi gücü verdiği için, TÜRK Bilge Kaganı, nezaret
etmek üzere, küçük kardeşim Kül Tigin'i gözeterek oturdum.
İnancu Apa Yargan Tarkan adını verdim. Onu övdürdüm.
|
|
|
 |
|
