Oğuz destanının çeşitli rivayetlerinde Irkıl Ata yahut Irkıl Hoca adı geçer, Oğuznamenin Reşidettin tarafından farsça yazılan parçalarına göre “Türk töre ve ayinlerini ilk koyan Bilge Irkıl Hoca olmuştur”.
Ebuzziya Bahadır hanın gerek “Şecere-i Türk” ve gerek “Şecere-i terakime” adlı eserlerinde Irkıl Atanın Türk bilgesi olduğu yazılmıştır. (Şecere-i terakime’de Korkut ata da bir uzan olarak geçer.)

“Oğuzname” nin Uygurca metninde Irkıl adı geçmiyorsa da İslam dini çerçevesine girmeyen Yakut Türklerinde ve Orhun Türk Kültürü tesiri altında yaşamış ve onların bazı ananelerini saklamış olan Buryatlar da kültü bu güne değin yaşamaktadır.

Yakutların inançlarına göre ilk Kamın adı Anzirgil’dır (Pekarski, 145). Buna dair şöyle bir yürüm (menkibe) de söylerler. “An Argıl pek güçlü” oyun (Kam) idi. Ölüleri diriltir, körleri gözlü ederdi. Bunun ünü Tanrı’ya işitildi.

Tanrılar Tanrısı büyük ve güçlü Kamı yanına çağırıp:

— “Sen bu gücü nereden aldın? Yaptıklarını hangi Tanrının gücü ve inanç ile yapıyorsun? diye sordu.

An Argıl “ben hiç bir Tanrı tanımıyorum. Her işi kendi gücüm ve kendime inançla yapıyorum” dedi. Tanrılar Tanrısı kızdı ve An Argıl’ı kargayıp (lanet ederek) ateşe attı. Güçlü kamın teni ateşin dokunması ile dağıldı, gitti…

Bir parçası dağa çıktı, kurbağa kılığına girdi. Büyük kamlar bu kurbağadan türemişlerdir.”

Buryatlarda Irgıl Böge kültü vardır. Bunun andacı olarak bir ongun yapmışlardır. Bu Ongun un önünde ırladıkları ırlarda (ilahilerde) Irgıl Böge’yi analar.

Irkıl sözünün etimolojisine gelince dikkate değer nokta bu sözde Irk kökünün bulunmasıdır. Divanü Lugati’t-Türk’te ırk: kehanet ve saklıları alana çıkarma diye anlatılmıştır.

Yakutçada ırala işi olmasından önce sezmek (hissi kablelvuku)’ ve ‘fal açma’ manalarındadır (Pekarski, 3810). Irk tali manasına gelir (Radloff, I). Bütün doğu Türkçesinde tali manasına irs sözü kullanılır, irs sözü ise bugün bütün Türk ağızlarında türkü ve şarkı manasına gelir ki, tarihten önceki çağlarda “ilahi” ve tanrıların sesleri demek olmuş olsa gerektir. İhtimal ki Latinlerin orakel, oraculum’leri de bu Türk mitolojisine ve ırk köküne bağlıdır.

Abdülkadir İnan